زنان فیلمساز غایبان جشنواره فجر42

تنها با نگاهی به ادوار جشنواره فیلم فجر، می توان مطمین شد که فیلمسازان زن در سینمای ایران جایگاه ویژه ای دارند و در هر عرصه ای، رد پای آنها دیده می شود تا هیچ کجای این سینما، کاملا مردانه نباشد؛ از فیلم های مهم تاریخ سینما تا پرفروش ها و حتی فیلم های سخت و پیچیده جنگی و بیگ پروداکشن.

به گزارش فصل24، متن پیش رو که در فرهیختگان منتشر شده، نگاهی گذرا به حضور زنان فیلمساز در سینمای بعد از انقلاب است که در ادامه می توانید بخوانید:

در فهرست فیلم های بخش اصلی رقابتی چهل ودومین جشنواره بین المللی فیلم فجر که شامل 22 فیلم داستانی بلند است، فیلم سینمایی «دست ناپیدا» ساخته انسیه شاه حسینی به چشم می خورد که به نوعی نماینده زنان فیلمساز در بخش سودای سیمرغ امسال محسوب می شود. به خلاف حضور تک فیلم او در این دوره، کارگردانان زن در تاریخ جشنواره فیلم فجر حضور درخشان و تاریخ سازی داشته اند که از جوایز اصلی شامل بهترین فیلم و بهترین کارگردانی، تا تقدیرهای ویژه جشنواره مثل بهترین فیلم از نگاه ملی و جایزه ویژه هیات داوران را دریافت کرده اند. تنها با نگاهی به ادوار این جشنواره، می توان مطمین شد که فیلمسازان زن در سینمای ایران جایگاه ویژه ای دارند و در هر عرصه ای، رد پای آنها دیده می شود تا هیچ کجای این سینما، کاملا مردانه نباشد؛ از فیلم های مهم تاریخ سینما تا پرفروش ها و حتی فیلم های سخت و پیچیده جنگی و بیگ پروداکشن. گویی اگر حضور زنان فیلمساز را بخشی از یک رقابت نانوشته با مردان فیلمساز بدانیم، آنها در هیچ بخش این رقابت، پا پس نکشیده اند. این حضور چشمگیر البته با حضور تزیینی زنان در سینمای قبل از انقلاب اسلامی اصلا قابل قیاس نیست.

پیش از انقلاب؛ تزیین سینما با زنان

در سال های قبل از انقلاب اسلامی، زنان در سینما جایگاهی عموما حاشیه ای داشتند و به ندرت می توان پیش از انقلاب فیلمساز زنی را در سینمای ایران یافت. همان دو سه نفری نظیر زنده یاد شهلا ریاحی هم که فیلم ساختند، آثار پرشماری در کارنامه کارگردانی خود ثبت نکردند. نگاه به زنان در سینمای پیش از انقلاب اسلامی به نوعی تزیینی بود و این امر را از نقش های سپرده شده به آنان در فیلم های سینمایی هم می توان دریافت. بسیاری از ستاره های زن سینما در آن دوران، نقش هایی بیشتر اغواگرانه و حتی عروسک گونه داشتند تا هنرمندانه. به عبارت دیگر بیش از آنکه هنر و خلاقیت بازیگر زن مورد استفاده فیلمساز قرار گیرد، جنسیت و ظاهر او بود که مدنظر فیلمساز و کلیت صنعت سینما قرار داشت. اهمیت بسیاری از بازیگران زن نیز در توانایی رقص آنها بود! در این میان نه نقش های چالش برانگیز و خاصی برای بازیگران زن نوشته می شد و نه اغلب هنرپیشه های آن دوران که در اثر مسایل دیگری وارد سینما شده بودند، توانایی ایفای آن را داشتند. از همین رو است که می توان گفت پیش از انقلاب اسلامی اغلب مشاغل کلیدی و مهم سینما در اختیار مردان بود و زنان همان قدر که حضور داشتند، بیشتر به عنوان بازیگر و با همان وضعیت تزیینی که ذکر آن آمد، دیده می شدند. نکته بسیار پراهمیت آنکه حالا بعد از گذشت بیش از چهار دهه از آن دوران، تبلیغات برخی رسانه های فارسی زبان طرفدار پهلوی، کاملا متفاوت از واقعیت آن ایام است.

پس از انقلاب؛ نقش آفرینی های مهم زنان

در مقابل آنچه از سینمای پیش از انقلاب اسلامی خواندید، سینمای پس از انقلاب اسلامی در همان سال های نخست، از حضور فیلمسازان زن، نقش های چالش برانگیز و مهم برای زنان و البته درخشش هنرمندانه بازیگران زن در آنها بهره مند شد؛ سینمایی که عوامل جذابیت ظاهری دوران قبل را کنار گذاشته بود، فضای تازه ای را برای هنرنمایی زنان سینماگر فراهم کرد و در همین فضا ناگهان زنان هنرمند درخشیدند. پوران درخشنده، مرضیه برومند، تهمینه میلانی، رخشان بنی اعتماد و فریال بهزاد پنج کارگردان زنی به شمار می روند که در همان سال های اول پس از انقلاب پشت دوربین فیلم های بلند سینمایی قرار گرفتند و تاریخ سینمای ایران را از نو نوشتند. این زنان فیلمساز و البته جانشینان خلف آنان طی دهه های بعد، قله هایی را فتح کردند که برای سینماگران زن پیش از انقلاب اساسا تعریف نشده بود. امروزه نگاهی اجمالی به وضعیت زنان در سینمای ایران، حقایق روشنی را پیش چشم هر ناظر منصفی قرار می دهد. از خاستگاه ها و نحله های مختلف اجتماعی و فکری فیلمسازهای زنی برآمده اند که در ژانرهای مختلف فعالیت می کنند و اتفاقا بسیاری از آنان موفق هستند؛ چهره هایی شاخص و بااستعداد که به سینمای مختص خود دست یافته اند. ازجمله این آثار می توان به نرگس آبیار و آیدا پناهنده اشاره کرد که صاحب سبک هستند و دنیای سینمایی آنان دنبال کنندگان پرشماری در میان سینمادوستان دارد.

نقش آفرینی در تاریخ سینما
برخی از مهم ترین فیلم های تاریخ سینمای ایران ساخته فیلمسازان زن است که از جمله آنها می توان به «روسری آبی» ساخته رخشان بنی اعتماد اشاره کرد. این فیلم که به مساله عشق در میان سالی می پردازد، در آن دوران به اثری تبدیل شد که بحث های فراوانی را در جامعه به وجود آورد و البته بسیار پرفروش هم شد. فاطمه معتمدآریا هنرپیشه نقش اصلی «روسری آبی» یک فیلم مهم و درخشان دیگر نیز با رخشان بنی اعتماد دارد. این اثر با عنوان «گیلانه» که در نیمه دهه 80 ساخته شد، درامی اجتماعی با مضامین دفاع مقدسی است که به عنوان یکی از محصولات شاخص سینمای جنگ و مرتبط با جنگ شناخته می شود. حداقل یکی دو اثر از پوران درخشنده نیز جایگاهی والا در تاریخ سینمای اجتماعی ایران دارد؛ یکی «بچه های ابدی» درباره کودکان دارای عقب ماندگی ذهنی و دیگری «هیس! دخترها فریاد نمی زنند» با مضمون تعرض جنسی. درخشنده که با دغدغه های انسانی و شریف خود شناخته می شود، «پرنده کوچک خوشبختی» را با نگاهی به آسیب شناسی تعلیم و تربیت در ایران ساخت. طی دهه 90 نیز حداقل دو فیلم از نرگس آبیار فیلمساز شاخص این دهه که با موضوعات ملی و استراتژیک ساخته شد، در یادها ماند و جریان ساخت: «شیار 143» درباره مادران شهدا و «شبی که ماه کامل شد» درباره مقابله ایران با گروه های تروریستی.

فاتحان گیشه
اگرچه اغلب فیلم های یادشده در بند قبل در نمایش عمومی مورد توجه قرار گرفتند و حتی بعضی پرفروش هم شدند، اما جالب است بدانیم که به طور کل، فیلمسازان زن در فهرست فیلم های پرفروش تاریخ سینمای ایران و دهه های مختلف آن سهم مناسبی دارند. در جریان سینمای کمدی که حالا بر سینمای ایران سلطنت می کند، عناوین متعددی به کارگردانی زنان ساخته شده که در گیشه، توفیق چشمگیری یافته اند. «آتش بس» ساخته تهمینه میلانی سال 85 با جذب حدود دو میلیون تماشاچی که در دهه 80 رقمی قابل توجه محسوب می شد، پرفروش ترین فیلم سال و یکی از پرفروش ترین فیلم های این دهه شد. میلانی نویسندگی فیلمنامه این اثر را نیز برعهده داشت. مشابه این اتفاق دو سال بعد برای «دایره زنگی» پریسا بخت آور رخ داد که همچنان به عنوان اثری دارای استانداردهای کیفی یک فیلم کمدی به یاد می آید. فیلم های پرفروش و گیشه ای غیرکمدی هم البته به کارگردانی فیلمسازان زن ساخته شده است که روسری آبی، نمونه ای از آن است. بالاتر از آن می توان «دو زن» اثر تهمینه میلانی را ذکر کرد که با بیش از 3 میلیون نفر تماشاچی، دومین فیلم پرفروش سال 78 لقب گرفت و درمجموع یکی از موفق ترین فیلم های نیمه دوم دهه 70 هم بود. حتی «هیس! دخترها فریاد نمی زنند» نیز به نسبت تعداد سینماروهای ایرانی در اوایل دهه 90، با جذب نزدیک به 900 هزار تماشاگر، چنین شرایطی یافت. در سینمای عروسکی نیز که پس از سال های نخست انقلاب اسلامی با ورود کاراکترهای عروسکی به سینما ایجاد شد، مرضیه برومند فیلمساز شاخص ایرانی دو بار موفق به فتح گیشه شده است؛ یک بار در دهه 60 و یک بار در دهه 90، با دو فیلم «شهر موش ها». بی تردید او را می توان یکی از دو چهره مهم سینمای عروسکی طی این چهار دهه دانست که هم با عروسک ها، خاطرات بسیاری برای ما ساخته و هم در گیشه توفیق یافته است.

اجرای فیلم های سخت
به خلاف برخی تصورات که توان اجرای زنان را برای هدایت صحنه های عظیم، پرهنرور و مملو از زد و خورد، ناکافی می داند، کارگردانان زن ایرانی در موارد متعددی فیلم های اکشن و جنگی را با پروداکشن بزرگ ساخته اند که محصولات درخشانی از آب درآمده. پرچمدار این آثار و این زنان فیلمساز را می توان نرگس آبیار دانست که با شبی که ماه کامل شد، قدرت کارگردانی خود را نشان داد. فیلم «دسته دختران» نیز که همین امسال روی پرده سینماها رفت، با وجود انتقادهایی که به آن شد، اثری است که می تواند اثباتی بر توان اجرای صحنه های عظیم جنگی، توسط یک فیلمساز زن باشد؛ آن هم با فیلم دومش. منیر قیدی البته پیش از آن فیلم دفاع مقدسی موفق تر «ویلایی ها» را نیز کارگردانی کرده بود که صحنه های جنگی کمتری داشت. با این حال هرگونه صحبت از حضور زنان کارگردان در سینمای دفاع مقدس، بدون ذکر نام یک نفر ناقص است؛ انسیه شاه حسینی.او که تنها کارگردان زن این دوره از جشنواره فیلم فجر است، با فیلم «دست ناپیدا» در این دوره از جشنواره حضور یافته است. بعد از تماشای این فیلم خیلی دوست دارم از او بپرسم کجای دنیای فیلمسازی قرار گرفته است که پس از سال ها تجربه کار و هنرورزی در سینما هنوز نتوانسته به جایگاه قابل قبولی دست پیدا کند. فیلم اگرچه با دغدغه های شریف ساخته شده است، اما نتیجه تلاش ها برای ساخت آن، به اثری غیرقابل دفاع انجامیده است.

پایان خبر فصل24