میان «دانستن» و «خواستن» همیشه تنازع است

به گزارش فصل24 به نقل از ایکنا ابونصر محمد بن محمد فارابی حدود سال ۲۵۷ قمری در دهکده «وسیج» از ناحیه فاریاب خراسان به دنیا آمد. او تحصیلات اولیه خود را در فاریاب به پایان رسانید و مدتی نیز در آنجا به شغل قضاوت مشغول بود. فارابی که به مطالعات فلسفی علاقه مند شده بود کار قضاوت را رها کرد و رهسپار بغداد شد. ابونصر در بغداد منطق و فلسفه آموخت و به مطالعه آثار ارسطو روی آورد. او در زمانه ای می زیست که شبهاتی در موضوعات نبوت و نسبت میان دین و فلسفه در حال شکل گیری و گسترش و دعوای میان فلسفه مشایی و فلسفه اشراق نیز رواج یافته بود. از سوی دیگر عصر ترجمه آثار یونانی بود و مسلمانان با علوم یونان مواجه شده و شبهات زیادی در ذهن خود تجربه می کردند. شخصیت علمی فارابی در بغداد شکل گرفت و تکامل یافت. او در آنجا وارث زحمات نهضت ترجمه شد آثار بسیاری تألیف کرد و نزدیک به ۲۰ سال به تدریس و آموزش پرداخت.

ایکنا به انگیزه روز حکمت و فلسفه به گفت وگو با این فیلسوف و حکیم نام آشنای ایرانی پرداخته است. استاد دینانی در این گفت وگو درباره ملکه عقل نزاع میان دانستن و خواستن زندگی مبتنی بر حکومت عقل حکمت در قرآن اخلاق و حکمت تلاش برای فهم بهتر و بیشتر یاری رسانی ادبیات فارسی به فهم حکمت و… سخن گفته است. سخنانی که او بارها و بارها به طرق مختلف به ما آموخته است و هر بار از او می شنویم چون نجوایی آرام و دل آرام ما را به توجه بیشتر به ندای عقل و وجدان فرامی خواند.

 استاد بزرگوار در آغاز سخن لطفا بفرمایید دو واژه «حکمت» و «فلسفه» در لغت با یکدیگر چه تفاوتی دارند؟

هیچ تفاوتی ندارند «فلسفه» لغت یونانی است و «حکمت» لغت ایرانی است. اصل کلمه فلسفه یونانی و مرکب از دو جزء است: «فیلو» به معنی دوست و دوستدار و «سوفیا» به معنی حکمت و در نهایت یعنی «دوستدار حکمت» است. فیلسوف یعنی کسی که حکمت را دوست دارد. کلمه «حکمت» به معنای علم ارزشمندی است که همراه با عمل باشد. حکمت در فرهنگ های گوناگون به کار می رود و در قرآن حدیث فلسفه عرفان اسلامی و …. درباره آن بحث شده است. معادل فارسی «حکمت» فرزانگی است و به آن کسی که حکمت می داند «حکیم» یا «فرزانه» گفته می شود.

استاد در کلام شما بارها و بارها به مفهوم حکمت در قرآن و اینکه قرآن کتاب حکمت است اشاره شده است. لطفا درباره این مفهوم کمی توضیح بفرمایید.

قرآن کتاب آسمانی مسلمانان لبریز از حکمت های الهی است. سوره مبارکه هود با این آیه آغاز می شود؛ «الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ. الر این کتابی است که آیاتش استحکام یافته سپس تشریح شده و از نزد خداوند حکیم و آگاه (نازل گردیده) است! این آیه مانند بسیاری آیات دیگر قرآن به عقل اشاره دارد؛ فلسفه یعنی عقل؛ آنچه در آیات قرآن آمده همه مطابق عقل است. مقامی محکم تر و بالاتر از عقل در عالم نداریم. 

با این تعریف چرا انسان امروز گاه و بی گاه با رفتار و اعمال خود به نوعی باعث غربت عقل می شود؟

بله همین است؛ گرفتاری این است که انسان ها گاهی عقلشان را از دست می دهند و به خواسته هایشان بیشتر توجه می کنند. باید توجه کنیم که بین «دانستن» و «خواستن» همیشه تنازع است. آدمی یک خواستن و یک دانستن دارد. مردم بیشتر دنبال خواسته هایشان می روند و بر دانسته ها را سرپوش می گذارند. این تقصیر و خطای انسان است.

آیا از این مفهوم می توان اینگونه برداشت کرد که همه آدمیان می فهمند زندگی عقلانی و منطقی درست است ولی به دلایل غیرمنطقی به آن عمل نمی کنند؟ 

هرکسی عقل دارد اینگونه می فهمد. خداوند عقل به انسان داده است در حقیقت بزرگ ترین نعمت الهی عقل است. همان فرد خطاکار نیز می فهمد که به ندای عقل خویش توجه نکرده است. کسی که دزدی می کند نمی فهمد این کار خطاست؟ می فهمد ولی نفس اماره بر او غالب است. 

در ادبیات دینی ما موضوع «اخلاق و حکمت» همنشین یکدیگرند و از «حکیم» به عنوان کسی که مؤمن به صفات الهی است یاد می کنیم… 

بله این نیز مقتضای عقل است. حکیم چون حکمت دارد و می فهمد؛ یعنی خدا و صفات خدا را می شناسد.

و این امکان وجود دارد یک فیلسوف «حکیم» نباشد؟

نه نمی شود. فیلسوف لغت یونانی و حکیم لغت اسلامی است. دو لغت مساوی است. دانستن حکمت خیلی سخت است. فیلو و سوفیا در یونان یعنی دوستدار حکمت. ما باید حکمت را دوست بداریم و این یعنی فهمیدن را دوست بداریم. در عبادت نیز همینگونه است ما تقرب پیدا می کنیم. تقرب یعنی چه؟ یعنی نزدیک می شویم. نزدیک و نزدیک تر شدن با فهم است؛ از سوی نفهمی نمی توان به هیچ مقوله ای نزدیک شد.

برای رسیدن به مرحله میل به دانایی و فهمیدن به نظر شما باید چه اقدامات فردی را پی گرفت؟

باید با نفسانیات و خواسته های مهمل و روزمره بیهوده مبارزه کنیم. یعنی فکر کنیم و ببینیم چه چیزی معقول است و مقتضای عقل چیست. اگر عقلمان نرسید با شریعت عمل کنیم. خدا شریعت را فرستاده برای کسانی که عقلشان محدود حکومت می کند. همه مردم اهل عقل نیستند و اعتنای زیادی به عقل نمی کنند. در این شرایط خدا می فرماید: به شریعت عمل کنید.

استاد دینانی بزرگوار! بی سامانی فکری انسان جدید و به عبارتی کوچ نشینی مدام عقل به سود نیاز را باید چگونه مهار کرد؟

عقل اشتباه نمی کند خواسته ها بر عقل غالب می شوند. آدم در دنیا گرفتار یک چیز نیست و عقل هم محض نیست. انسان؛ عقل دارد و شهوت نیز همچنین پول پست و مقام می خواهد و هزار بدبختی دارد. اینها را می گوییم نفسانیات نفسانیات بر عقل غالب می شوند. اگر کسی حواسش جمع باشد عقل را بر نفسانیات ترجیح می دهد. اگر هم نفهمید به شریعت عمل کند  شریعت راه را به او نشان داده است.

شریعت در پیوند با این موضوع دقیقا چه می گوید؟

شریعت امور جاری درست را به ما یاد می دهد. اینکه نماز بخوانیم روزه بگیریم دزدی نکنیم کارهای بد نکنیم و.. این دستورات شریعت است. 

منظور آنکه شریعت که راه و روش زندگی انسانی را به ما نشان می دهد در اهمیت توجه به حکمت به انسان چه پیامی دارد؟

حکمت این است که چون خودت همه حقیقت را نمی دانی به دستور شریعت عمل کنی. یعنی خداوند از طریق پیغمبر اسلام(ص) حقایق را به ما نشان داده است.

استاد ارجمند! «وحدت» همواره در سخن شما مطرح بوده و است و این طرح از طریق تلویزیون و همچنین متونی که از شما خواندنی شده به دست من و ما رسیده است. امکان دارد در این مجال این بحث را اندکی شفاف کنید.

اگر «وحدت» نباشد هیچ چیز نیست. برای مثال اگر عدد یک نداشته باشیم عدد داریم؟ ۲ یعنی ۲ تا ۱ ۳ یعنی ۳ تا ۱ هزار تا یعنی هزار تا ۱ حالا اگر واحد نباشد عدد وجود دارد؟ عدد بی معناست. به همین ترتیب اگر عدد نباشد در این عالم چه اتفاقی می افتد؟ هرج و مرج واقع می شود وجود «واحد» است. هستی واحد است و خداوند کل هستی است. 

فارابی نخستین فیلسوف مسلمان است و روز حکمت و فلسفه در ایران به نکوداشت مقام این فیلسوف بزرگ برمی گردد. توصیه شما به عنوان یکی از حکمای بزرگ ایرانی برای مطالعه متون دست اول فلسفی چون متن فارابی چیست؟

فارابی یکی از بزرگترین فلاسفه است. فارابی و ابن سینا در دنیا نظیر ندارند. فلاسفه امروز یک مجموعه سخنان بیهوده می گویند. بزرگترین حرف ها را فارابی زده است. فارابی فیلسوف بزرگی بوده است. ابن سینا هم به همین منوال از فلاسفه بزرگ است. حرف این بزرگان را باید درست و نزد استاد خواند. همینطور بی قاعده نمی توان این سخنان را فهم کرد.

در روزگار ما تأثیر فارابی و ابن سینا بر فیلسوفان دنیا چگونه بوده است؟ 

آنها استفاده های خود را از این دو فیلسوف بزرگ کرده اند ولی روی نفهمی خود یک مقداری مسایل را بی ربط پیوند داده اند. ما فلسفه غرب را هم خوانده ایم و می بینیم چه می گوید. در آن فلسفه یک کلمه مثل ابن سینا نیامده است. برخی از آنها کوشیده اند و مجموعه کوشش هایی نیز داشته اند. ابن سینا را آنها خوانده اند ولی یک سری چیزها هم مقتضای زمان و روزگار است و به آن اضافه کرده اند.

فلسفه رواقیون از نگاه شما چگونه فلسفه ای است؟

فرقی ندارد فلسفه نحله های مختلف دارد. بشر یکنواخت حرف نمی زند. هر کسی در گوشه ای از این جهان فکری و سخنی دارد؛ اگر عمیق باشد فلسفه است و اگر روزمره است باید آن را به کناری گذاشت. رواقیون برخی حرف هایشان خوب است. من کسی به طور مطلق تأیید نمی کنم. در حقیقت هیچ مقوله انسانی را مطلق نمی دانم. اول بررسی می کنم آن سخن چقدر با عقل سازگار است.

استاد گرامی به نظر شما در کلاس های درس فلسفه ما در دانشگاه ها جای چه فلسفه ای خالیست و باید بدان بیشتر توجه کرد؟

فلسفه اسلامی بهترین فلسفه است؛ به شرط آنکه از استاد خوب فرا گرفته شود.

و این اساتید امروز در فضای دانشگاهی ما حضور دارند؟

والله من نمی دانم. این سؤال را از من نپرسید. من نمی توانم به این سؤال پاسخ دهم. نمی خواهم توهین کنم ولی فیلسوف واقعی کم است.

به مصادیق کارمان نیست مقصود آن است که اساتیدی مانند شما که عمری را به آموزش و تربیت دانشجوی رشته فلسفه مشغول بوده اند نسلی را تربیت کرده اند که پاسخگوی نیازهای فلسفی جامعه ایرانی امروز باشد؟

نمی توانم به این پرسش پاسخ دقیق بگویم. حتی نمی دانم نیاز امروز دقیقا چیست. فلسفه خیلی تابع نیازهای ما و مطابق آن نیست و بلکه برخی اوقات بر خلاف نیازهای ما پیش می رود. فلسفه راه عقل را می گوید. نیازهای انسان «الی غیر النهایه» است. بشر چقدر نیاز دارد؟ فلسفه نیامده است که به نیازهای ما جواب بدهد. فلسفه حقایق را می گوید نوکر نیاز ما نیست. 

در دنیای پر آشوبی که ما در آن زندگی می کنیم و اخبار جنگ از هر سو خودش را به ما می رساند و هر قدر ما نخواهیم این اخبار را دنبال کنیم باز هم خبر ناآرامی ها به ما می رسد نقشی که تأمل فلسفی در آرامش روحی انسان بازی می کند چگونه نقشی است؟

این پرسش را نمی‎ توان به سادگی پاسخ داد. برای اینکه مردم عمیق نیستند و برخی از این ناآرامی ها به دلیل نادانی انسان است. یعنی چنانچه انسان دانا باشد باید بداند که دانایان هیچ وقت با هم جنگ نکرده اند. جنگ محصول نادانی و باورهای غلط است و ربط چندانی به پیروان یک دین مشخص ندارد. ممکن است فرد نادان در پوشش دینی هر یک از ادیان نسبت به جنگ طلبی اقدام کند. 

یعنی عقل به انسان اجازه جنگ نمی دهد؟

نه هرگز. عقل هیچ وقت جنگ ندارد. شما در تاریخ فلسفه بخوانید از زمان افلاطون و سقراط تا به امروز یک فیلسوف «فیلسوف» دیگر را نکشته است. ولی دیگران فلاسفه را کشته اند. سهروردی را در سن ۳۰ سالگی کشتند اگر این مرد کشته نشده بود و ۷۰ – ۸۰ سال به طور طبیعی زندگی می کرد چقدر مطالب از او برای انسان به یادگار می ماند. همین داستان درباره عین القضات همدانی نیز رقم خورد. نادان در دنیا همیشه بوده و هست.

از فلاسفه دیگر ایران زمین چه کسانی بر اندیشه ما تأثیرگذار بوده اند؟

کوچک و بزرگ بوده اند. ملاصدرا یکی از تأثیرگذارترین فلاسفه ایرانی است. میرداماد اثرگذار بوده است. اینها تأثیراتی داشته اند و بی تأثیر نبوده اند. هر کسی به اندازه استعداد خود مؤثر بوده است. باید ببینیم آن فرد چقدر استعداد دارد و چقدر می خواهد حقایق را بگوید.

غرب از کدام فیلسوف خود تاثیر بیشتری گرفته است؟

فلسفه غرب چیزی ندارد این فلسفه بیشتر «ابن رشد» بوده است. ابن رشد فیلسوف مسلمان اندولوسی بوده و روی غرب اثر کرده است. من کتابی دارم درباره فلسفه ابن رشد. او فیلسوف بزرگی بود که روی غرب اثر گذاشت. غربی ها آن وقت وحشی بودند. بعدها کم کم یک قدری آگاه تر شدند و…فلسفه ابن رشد در غرب خیلی تأثیر داشته است.

آیا انسان معاصر در دنیای جدید حوزه دانایی جدیدی برای خود ساخته است؟

بله دانایی های بیهوده ساخته است! یعنی اطلاعات بی اثر. اطلاعات با دانایی فرق های اساسی دارد. اطلاعات همان چیزی است که از صبح تا شب از طریق رسانه های دیداری شنیداری و الکترونیک به ما می رسد و ذهن آدم را پر و عمق او را کم می کند. انسان با اینگونه اطلاعات هیچ گاه غنی و عمیق نمی شود. فلاسفه قدیم فرصت داشتند و فکر می کردند و به اعماق می رفتند ولی امروز اینگونه نیست. اطلاعات بسیار بی ربط به ما می رسد و به طور ویژه تلفن همراه این بلا را سر انسان می آورد.

در این دنیا باید چه کرد؟

من نمی توانم بگویم «باید» چه کرد. می توانم توصیه کنم اگر کسی اهل حقیقت است گرفتار روزمره نشود. کتاب های فلسفی عمیق بخوانید. من یک دوره فلسفه اسلامی نوشتم آن را بخوانید. ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام را دقیق بخوانید و اگر اشکال داشتید بپرسید. دنیای جدید اقتضای خود را دارد برای اینکه «تکنیک» و «صنعت» پیشرفت داشته ولی «فکر» پیش نرفته است. اطلاعات بیشتر شده و آرامش کمتر شده است.

آیا سخن حکیم در این روزگار کم خوانی و کم دانی ما را به صلح با خود و جهان می رساند؟

نمی دانم. شما دلتان می خواهد یک پاسخ عام و فراگیر داشته باشید. فلسفه هیچ وقت فراگیر نبوده است. یک تعدادی رفته اند دنبال حقایق یکی کمتر و دیگری بیشتر. روزمرگی را بگذاریم کنار درست می شود. انتظار دارید یک چیزی بگویم معجزه شود من معجزه ندارم. چنین چیزی در تاریخ فلسفه وجود ندارد سخنی همه فهم که به طور همگانی قابل دریافت باشد ندارم.

به عنوان فیلسوفی که با قله های شعر و ادبیات فارسی همنشین بوده و هستید به نظرتان ادبیات فارسی در عمق بخشی فکری و فرهنگی ما ایرانیان که این روزها برای خواندن کم حوصله ایم چه نقشی را می تواند ایفا کند؟

ادبیات فارسی در این راه خیلی کمک حال بوده و است. ادیبان ایرانی همواره در خدمت حکمت و پند انسانی بوده اند. سعدی سرشار از نکات حکمت آمیز و اخلاقی است گلستان به نوعی و بوستان به نوع دیگر. حافظ بحر معنویت است. البته باید بدانیم فهم حافظ کار ساده ای نیست. اگر کسی بتواند سخن حافظ را بفهمد به راه روشنی رسیده است. این موضوعات را باید با دقت حوصله و دقیق خواند. اطلاعات روزمره به درد ما نمی خورد.

اگر کسی بخواهد حافظ خوانی را با هدف فهم پند و سخن حضرت حافظ آغاز کند به نظر شما چگونه این مسیر را بگشاید.

به دقت بخواند و از اهلش بپرسد که حافظ چه می خواهد بگوید استاد خوب پیدا کند. استاد خوب ادبیات فارسی در کشور ما فراوان است. 

در پایان و به عنوان یک حکیم نامی که سخنش همواره محل توجه عام و خاص بوده است پندی حکیمانه بفرمایید.

یک سخن که همه را راحت کند ندارم. باید آدم تشنه حقیقت باشد که سخن حکمت به مذاق او خوش آید.  تشنه حقیقت باشیم و حقیقت را بیابیم. ادبیات ما سرشار از معارف است آدم باید تشنه حقیقت باشد. اینگونه نیست که یک نکته بگویم و همه بپذیرند.

پایان خبر فصل24