دولت جدید؛ مسیله سیاست گذاری و گفتمان سازی در ترویج علم

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری فصل24، ترویج علم به معنای امروزین از مباحث نوینی است که همه علوم به نوعی با آن مرتبط اند. ترویج علم پلی است میان ادبیات علمی و گفتمان مردم عادی؛ به زبان ساده، ترویج علم ابزاری است برای پیوند و برقراری ارتباط میان جامعه و جهان علم؛ مفهوم ترویج علم، تلاش برای انعکاس اندیشه های علمی به روشی است که تمام افراد بتوانند مفاهیم اساسی یک علم را درک کنند، به طور کلی فهم عامه از علم را ترویج علم می نامند. 

مفهوم ترویج علم، تلاش برای انعکاس اندیشه های علمی به روشی است که تمام افراد بتوانند مفاهیم اساسی یک علم را درک کنند

مرور پیشینه موضوع ترویج علم نشان می دهد که با وجود اینکه در 50 سال اخیر در کشور بر موضوع سیاستگذاری علم و فناوری تاکید شده، اما بین آنچه هست با آنچه باید باشد، تفاوت آشکاری وجود دارد.

* صنعت و تکنولوژی ستون اصلی توسعه کشور

سیاست گذاری به عنوان چراغ راهنما می تواند مسیر آینده جوامع در عرصه های گوناگون را ترسیم کند بنابر این، سیاستگذاری علم، فناوری و ترویج علم می تواند نقشه راه کشور ها در حوزه ارتباط علم و جامعه را ترسیم و ملزومات لازم دستیابی کشور ها به توسعه پایدار را فراهم سازد.

یکی از مهمترین ویژگی های جوامع امروزی، تاکید بر دانش است. در چنین جوامعی دانش اساس کلیه فعالیت ها و تصمیم گیری هاست. توسعه این جوامع به رشد دانش در زمینه های گوناگون که عمدتاً با بهره گیری علم و فناوری نمود پیدا می کند، وابسته است. با نگاه به محورهای توسعه کشورهای پیشرفته ملاحظه می شود که صنعت و تکنولوژی ستون اصلی آن محسوب می شوند.

علم و فناوری زمانی می تواند در جامعه اثرگذار باشد که محصولات حاصل از آن در جامعه کاربرد داشته باشد. ترویج علم در انجام این مهم نقش بسزایی دارد.

* نسبت دولت و سیاست علم و تکنولوژی

سیاست علم و تکنولوژی، بیانگر نگرشی است که دولت و جامعه مدرن نسبت به روابط و تعامل بین تغییرات علم و تکنولوژیکی با توسعه اجتماعی و اقتصادی دارد.

علم و فناوری اگر به درستی توسعه یابد از توانایی بالقوه حل مشکلات بزرگ کشور برخوردار است

کارایی سیاست علم و فناوری در گرو درک واقع بینانه و جامع سیاست گذاران از این ارتباط و تعامل است. در سطحی دیگر، سیاست علم و تکنولوژی نمایانگر دیدگاه بسیار خوش بینانه ای ست که امروزه نیز وجود دارد. براساس این دیدگاه علم و فناوری اگر به درستی توسعه یابد از توانایی بالقوه حل مشکلات بزرگ کشور برخوردار است. 

مفهوم و کارکرد سیاست علم و تکنولوژی بر پایه این فرض بنا شده است که دخالت مستقیم و غیرمستقیم دولت در فعالیت ها و فرایندهای علمی و تکنولوژیک برای نیل به اهداف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بسیار ضروری است. توجیه سیاست گذاری در زمینه علم و فناوری و دخالت
دولت در این امر، بر پایه اصولی مشخص انجام می گیرد که عبارتند از:

• بدون دخالت دولت پیشرفت فناوری در جهتی مطلوب صورت نمی گیرد و به انتخاب تکنولوژی نامناسب، تخصیص نامناسب منابع و تبعیت از الگوهای تعریف شده صنعتی می انجامد.
• تحقیقات علمی بسیار دیر به ثمر می رسد و نمی توان انتظار داشت که شرایط بازار، بخش خصوصی را به سرمایه گذاری و تحقیق در زمینه های عام المنفعه تشویق کند. دشواری های موجود در مسیر متناسب کردن سود تحقیقات و توسعه، باعث می شود که بخش خصوصی تمایلی به سرمایه گذاری نشان ندهد. بنابر این، دولت باید برای اصلاح «نقص بازار» از طریق سرمایه گذاری دولتی یا اعمال سیاست های تشویقی وارد عمل شود.
• احتمال رشد خود بخود برخی از بخش های فناوری از جمله بخش های خدماتی (بهداشت، آموزش و …) وجود ندارد و دولت باید در این زمینه ها نقش مستقیمی ایفا کند. این مساله به ویژه در کشور های در حال توسعه که از تراکم جمعیت و نابرابری درآمد ها رنج می برند، اهمیت دارد. دولت که در واقع پاسدار رفاه جامعه است باید برای بهبود شرایط زندگی مردم به هدایت فعالیت های علمی و تکنولوژیک بپردازد. برای کشور های در حال توسعه که نیاز شدیدی به حل مشکلات اجتماعی مانند غذا، مسکن، اشتغال و بهداشت دارند، علم به منزله نوش دارویی است که استقلال آن را به ارمغان می آورد. در بسیاری از این کشورها، سیاست علم و فناوری در ابتدا با امیدواری و شور و شوق وافر پذیرفته شد.

حوزه علم، فناوری و نوآوری چه زمانی که به طور مستقیم مورد توجه سیاست گذاران واقع شده و چه پیش از آن، همواره متاثر از تصمیمات و مداخلات دولت ها بوده است. عبارت سیاست گذاری علم، فناوری و نوآوری بیانگر مجموعه تمام سیاست هایی است که به دنبال ارتقاء فعالیت ها و فرایندهای مرتبط با علم، فناوری و نوآوری هستند تا توسعه اقتصادی و اجتماعی تحقق یابد.

حوزه علم، فناوری و نوآوری چه زمانی که به طور مستقیم مورد توجه سیاست گذاران واقع شده و چه پیش از آن، همواره متاثر از تصمیمات و مداخلات دولت ها بوده است

* تعریف سیاست علم و فناوری

سیاست گذاری مشکلات مشخصی را در جامعه مطالعه می کند در واقع فرایند سیاست گذاری با شناسایی مسیله شروع می شود و مرتبط با مشکل خاص به جنبه های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اداری می پردازد. از نقطه نظر کاربردی هنگامی یک سیاست می تواند نقش خود را همچون راهنمای توجیه و تفسیر وظایف و نحوه انجام دادن آنها ایفا کند که خطوط کلی و حوزه های تاکید عمل بخش عمومی را نیز مشخص کند.

سیاست گذاری علمی مجموعه ای از اصولی است که مشخص کننده روش های کلی برای عمل در زمینه زندگی علمی یک جامعه یا یک ملت باشد. به واقع سیاست علمی بخش هایی از زندگی یک جامعه را دربرمی گیرد که کاربرد حوزه علوم و روش های آن باعث می شوند تا بتوانیم از اصول علمی برای گسترش تولید و خدمات مورد نیاز جامعه خویش بیش از پیش بهره جوییم. سیاست علمی، مطالعه علمی روابط بین علم و تکنولوژی، دولت و جامعه را شامل می شود. 

مطابق با تعاریف ارایه شده شاید بتوان مهمترین اهداف ترویج علم را در چند دسته کلی تقسیم کرد:

• استفاده از علم و روش علمی در حل مسایل جامعه؛
•  باور به توانایی علم در حل مسایل جوامع؛
•  آموزش افراد برای استفاده مناسب از علم وفناوری؛
•  مبارزه با خرافات و شبه علم.

در کشورهای پیشرفته، با همه سابقه ای که در زمینه ترویج علم دارند فعالیت های ترویجی در قالب کوشش های پراکنده افراد و جمعیت ها به چشم می خورد، اما از زمانی که دولت ها، از حدود دهه 1980به نحو تمام عیار پا به میدان گذاردند، پدیده «ترویج علم» به صورت واقعیتی اجتماعی بسیار تاثیرگذار، صورت بیرونی پیدا کرد.

* اجزای سیاستگذاری علم، فناوری و ترویج علم 

می توان اجزای سیاست گذاری علم، فناوری و ترویج علم را به سه بخش خلق دانش، انتشار دانش و بهره برداری از دانش تقسیم کرد. با توجه اینکه الگوی مداخله دولت در توسعه می تواند شکل های متفاوتی به خود بگیرد. اگر با استفاده از الگوهای نهادگرا، هدف این باشد که دولت مداخله ای استراتژیک در ابعاد مختلف توسعه علم و تکنولوژی داشته باشد، الزم است فعالیت های مختلفی در این سطح انجام شود.

می توان اجزای سیاست گذاری علم، فناوری و ترویج علم را به سه بخش خلق دانش، انتشار دانش و بهره برداری از دانش تقسیم کرد

اولویت بندی حوزه های مختلف علم و تکنولوژی و تعیین میزان دخالت دولت در آن عرصه ها شاید یکی از مهمترین فعالیت ها در این سطح است.

فعالیت های ترویج و همگانی سازی علم در ایران بسیار گسترده و متنوع است. با نگاهِی گذرا به فعالیت های ترویجی در ایران، پراکندگی و غیر متمرکز بودن آن ها و در بسیاری از موارد خودجوش بودنشان را مشاهده می کنید. در سطوح سازمان های میانی، تعدد و تنوع فعالیت های ترویجی دیده می شود. این تعدد، تنوع و گستره وسیع فعالیت ها، نشان از ظرفیت های فراوان برای توسعه فعالیت های ترویجی و همگانی سازی علم می دهد.

* ترویج علم و توسعه پایدار

سیاستگذاری در عرصه ترویج علم از ملزومات دستیابی به توسعه پایدار است. جامعه ای که در آن روحیه علمی در میان عموم مردم گسترش یافته باشد و به عبارتی سواد علمی و فناورانه در آن بالا باشد از قدرت تفکر انتقادی بیشتری برخوردار است و همین سبب می شود که مردم آن جامعه در مقابله با تبلیغات نادرست، انواع شبه علم ها و انواع تفکرات غیرعقلانی از خود قدرت استدلال و تحلیل بیشتری نشان دهند. این سهم و نقشی است که نهاد علم از راه ترویج روحیه علمی می تواند در ارتقای سلامت فکری و روانی جامعه بر عهده گیرد.

ترویج علم به شکلی جذاب برای نسل آینده بهترین تضمین برای این امر است که انسان هایی مستعد و علاقه مند از میان این نسل به فعالیت علمی روی آورند. این سبب خواهد شد که نهاد علم تضمینی برای برخورداری از دانشمندانی مستعد و علاقه مند داشته باشد.

برای دستیابی به توسعه پایدار سیاست گذاری در حوزه علم، فناوری و ترویج علم ضرورتی غیرقابل انکار است. برای دستیابی به توسعه علمی، جامعه باید فرهنگ و رفتار علمی داشته باشد

ترویج علم سبب رشد و ارتقای سیاست های نظارت عمومی بر علم خواهد شد. تشویق مردم به حساس بودن نسبت به سیاست گذاری های علمی و فناورانه سبب تقویت نظارت عمومی خواهد شد و این در عمل سبب می شود بسیاری از تصمیم های نادرست سیاست گزاران علمی پیش از اجرا به محک نظرات مردم بخورد.

ضرورت سیاستگذاری علم، فناوری و ترویج علم در کنار جذب حمایت های مردمی سبب تسهیل فرایند تخصیص بودجه به فعالیت های علمی نیز می شود، امری که در نهایت به توسعه علمی خواهد انجامید. در نهایت اینکه توسعه اجتماعی در گرو داشتن شهروندانی آگاه و منتقد است و ترویج روحیه علمی یکی از بهترین ابزارها برای رسیدن به چنین سطحی از آگاهی است.

در مجموع می توان گفت سیاست گذاری علم، فناوری و ترویج علم منجر به فراهم شدن ملزومات گوناگونی مانند سیاست های حمایتی از کلیه فعالیت های ترویج علم، افزایش همکاری در سطوح ملی و بین المللی، توانمندسازی منابع انسانی، فراهم کردن تسهیلات لازم برای حمایت از فعالیت های علمی و پژوهشی در عرصه ترویج علم می شود زیرا برای دستیابی به توسعه همه جانبه نیازمند همگرا کردن فعالیت های ترویج علم هستیم.

براین اساس می توان گفت برای دستیابی به توسعه پایدار سیاست گذاری در حوزه علم، فناوری و ترویج علم ضرورتی غیرقابل انکار است. برای دستیابی به توسعه علمی، جامعه باید فرهنگ و رفتار علمی داشته باشد.

* سیاستگذاری علم، فناوری یک ضرورت ملی

با توجه اینکه در فرهنگ ایرانی به دانش، علم و آموزش ارج نهاده می شود، بنابراین، زمینه های فرهنگی برای تبدیل علم به فرهنگ موجود است اما این امر مستلزم حمایت و حضور موثر دولت در این عرصه است.

یکی از مهم ترین چالش های سیاست گذاری علم، فناوری و ترویج علم در ایران بوروکراسی حاکم و تعدد متولیان و مشخص نبودن جایگاه و وظایف هر یک از متولیان است. براساس الگوی زیست بوم ترویج علم، حضور دولت به عنوان هماهنگ کننده اصلی این حوزه ضرورتی ملی است.

با گذشت بیش از چند دهه از سیاست گذاری در حوزه علم و فناوری در قالب برنامه های توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جمهوری اسلامی نتوانسته ایم به گونه ای برنامه ریزی نماییم که شاهد کاهش شکاف بین علم و جامعه باشیم. به عبارتی در حوزه سیاست گذاری علم و فناوری
موفق عمل نکرده ایم و برنامه اجرایی مناسبی طراحی نشده است. 

در کل می توان گفت با توجه به اینکه ترویج علم یکی از زیر بخش های، نظام علم و فناوری است. اما در عرصه سیاست گذاری علم و فناوری، موضوع ترویج علم مورد اقبال قرار نگرفته، در حالی که توجه به آن می توانست منجر به گفتمان سازی علمی شود و ارتباط مناسبی بین علم و جامعه ایجاد کند.

اگر چه به موضوعاتی مانند تجاری سازی، کارآفرینی در عرصه نظری توجه بسیاری شده اما بنظر می رسد حلقه مفقوده بی توجهی به ترویج علم بوده که قادر به ارتباط علم با جامعه است.

بنابراین، یکی از دلایل عدم موفقیت سیاست گذاری علم در ایران را می توان نگاه بخشی و نداشتن نگاه جامع به همه زیربخش های نظام علم و فناوری دانست. بنابراین ارایه یک الگوی بومی برای سیاست گذاری در حوزه ترویج علم یک ضرورت ملی است.

گفتنی است نکات مطرح شده در این گزارش استخراج شده از نتایج مقاله ای است با عنوان «سیاستگذاری علم، فناوری و ترویج علم در ایران: یک ضرورت ملی» که توسط اکرم قدیمی (دانشیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور) و الهه حجازی (دانشیار دانشکده روانشناسی دانشگاه تهران)  انجام گرفته است.